8120.عنه صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف :پیامبر صلی الله علیه و آله ولید را برای گردآوری زکات قبیله بنی مُصطَلِق روانه کرد ؛ امّا او آمد و گفت : آنان زکات ندادند . پس آیه نازل شد : «اگر فاسقی نزد شما آمد [ و خبری آورْد ، در آن دقّت کنید ...]» (1) .8114.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :البدایه و النهایه :عمر ، ولید بن عُقبه را برای [ جمع آوری] زکات قبیله بنی تَغْلب گمارد . در سال بیست و پنجم [ نیز ]عثمان ، او را پس از سعد بن ابی وقّاص به ولایت کوفه گمارد .8115.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :عثمان نمی خواهد که کسی او را نصیحت کند . او فریبکاران را همکار و مشاور خود گرفته است و هیچ یک از آنها نیست ، مگر این که بر منطقه ای دست انداخته ، مالیات آن را می خورَد و اهل آن را خوار می دارد .8116.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری از نامه ای که به فرمان معتضد عبّاسی درباره بنی امیّه نوشته شد [تا پس از نماز جمعه بخوانند] : و در این باره ، شدیدترین دشمنی را ابو سفیان بن حرب داشت و نیز پیروانش از بنی امیّه ، که در کتاب خدا و نیز با زبان پیامبر خدا ، در جاهای متعدّد و موقعیّت های گوناگون ، به خاطر علم سابق الهی به آنان و کارها و نفاقشان ، نفرین شده اند ... .
از جمله این نفرین ها که خداوند از زبان پیامبرش گفت و در قرآنْ نازل کرد ، این گفته است : «و [ یاد کن ]درخت نفرین شده در قرآن را ، که ما آنها را بیم می دهیم ؛ امّا جز بر طغیان آنها نمی افزاید» .
مخالفی وجود ندارد که منظور خدا از آن (شجره ملعونه) در این آیه ، بنی امیّه اند ... .
و از جمله چیزهایی که مخالفی در آن نیست ، چیزی است که راویان از ابو سفیان روایت می کنند : ای بنی عبد مناف! آن (خلافت) را همچون گویِ بازی بقاپید ، که بهشت و دوزخی به کار نیست .
و این ، کفر صریح است که لعنت خدا را در پی دارد و همان گونه نیز شد . (2) .
1- .در الاستیعاب آمده است : در آنچه من می دانم که گفته خدای عز و جل : «إِن جَآءَکُمْ فَاسِقُ ...» درباره ولید بن عقبه نازل شده است ، هیچ اختلافی در میان آشنایانِ با قرآن نیست .
2- .ر. ک : ج 5 ص 331 (بخش نامه عمومی معتضد عبّاسی) .
ص: 140
8117.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه :قالَ أبو سُفیانَ فی أیّامِ عُثمانَ وقَد مَرَّ بِقَبرِ حَمزَهَ وضَرَبَهُ بِرِجلِهِ وقالَ : یا أبا عمارَهَ ، إنَّ الأَمرَ الَّذِی اجتَلَدنا عَلَیهِ بِالسَّیفِ أمسی فی یَدِ غِلمانِنَا الیَومَ ، یَتَلَعَّبونَ بِهِ ! (1)8118.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الأغانی عن الحسن :دَخَلَ أبو سُفیانَ عَلی عُثمانَ بَعدَ أن کُفَّ بَصَرُهُ ، فَقالَ : هَل عَلَینا مِن عَینٍ (2) ؟ فَقالَ لَهُ عُثمانُ : لا .
فَقالَ : یا عُثمانُ ، إنَّ الأَمرَ أمرٌ عالِمِیَّهٌ ، وَالمُلکُ مُلکٌ جاهِلِیَّهٌ ، فَاجعَل أوتادَ الأَرضِ بَنی اُمَیَّهَ . (3)8119.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مروج الذهب :قَد کانَ عَمّارٌ حینَ بویعَ عُثمانُ بَلَغَهُ قَولُ أبی سُفیانَ صَخرِ بنِ حَربٍ فی دارِ عُثمانَ عَقیبَ الوَقتِ الَّذی بویِعَ فیهِ عُثمانُ ، ودَخَلَ دارَهُ ومَعَهُ بَنو اُمَیَّهَ ، فَقالَ أبو سُفیانَ : أفیکُم أحَدٌ مِن غَیرِکُم وقَد کانَ عَمِیَ ؟ قالوا : لا .
قالَ : یا بَنی اُمَیَّهَ ، تَلَقَّفوها تَلَقُّفَ الکُرَهِ ، فَوَالَّذی یَحلِفُ بِهِ أبو سُفیانَ ما زِلتُ أرجوها لَکُم ، وَلتَصیرَنَّ إلی صِبیانِکُم وَراثَهً .
فَانتَهَرَهُ عُثمانُ ، وساءَهُ ما قالَ . ونُمِیَ (4) هذَا القَولُ إلَی المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ، وغَیرُ ذلِکَ الکَلامُ .
فَقامَ عَمّارٌ فِی المَسجِدِ فَقالَ : یا مَعشَرَ قُرَیشٍ ، أما إذ صَرَفتُم هذَا الأَمرَ عَن أهلِ بَیتِ نَبِیِّکُم ؛ هاهُنا مَرَّهً ، وهاهُنا مَرَّهً ، فَما أنَا بِآمَنَ مِن أن یَنزَعَهُ اللّهُ مِنکُم فَیَضَعَهُ فی غَیرِکُم ، کَما نَزَعتُموهُ مِن أهلِهِ ووَضَعتُموهُ فی غَیرِ أهلِهِ ! (5) .
1- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 136 .
2- .العین : الَّذی یُبعث لیتجسّس الخبر (لسان العرب : ج 13 ص 301 «عین») .
3- .الأغانی : ج 6 ص 370 ، تاریخ دمشق : ج 23 ص 471 عن أنس وفیه «اللّهُمّ اجعل الأمر أمر جاهلیّه ، والملک ملک غاصبیّه ، واجعل أوتاد الأرض لبنی اُمیّه» بدل «إنّ الأمر ...» .
4- .نمیتُ الحدیث : رفعتُه وأبلغتُه (النهایه : ج 5 ص 121 «نما») .
5- .مروج الذهب : ج 2 ص 351 .
ص: 141
8120.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه :در روزگار عثمان ، ابو سفیان از کنار قبر حمزه گذشت و در حالی که با پایش به آن می زد ، گفت : ای ابو عماره! آنچه به خاطرش با هم جنگیدیم ، امروز ، بازیچه دست جوانان ماست .8121.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الأغانی به نقل از حسن : ابوسفیان ، پس از آن که نابینا شده بود ، بر عثمان وارد شد و گفت : آیا جاسوسی در میان ما هست؟
عثمان به او گفت : نه .
پس گفت : ای عثمان! این اَمارت ، اَمارتی جهانی است و این پادشاهی ، همان پادشاهی جاهلی است . پس ، بنی امیّه را بزرگان زمین قرار بده .8122.عنه علیه السلام :مروج الذهب :چون با عثمانْ بیعت شد ، به عمّار خبر رسید که ابو سفیان (صخر بن حرب) پس از بیعت ، به خانه عثمان رفته و چون نابینا شده بود ، پرسیده است : «آیا بیگانه ای میان شما هست؟» .
گفته اند : نه .
او گفته است : «ای بنی امیّه! آن (خلافت) را همچون گوی بازی بقاپید ، که سوگند به کسی که ابو سفیان به او سوگند می خورَد ، پیوسته امید داشتم که آن به شما برسد و ارث فرزندان شما شود» ؛ ولی عثمان ، او را سخت نکوهش کرده و از گفته اش ناراحت شده است .
این گفته و دیگر سخنان [ آن مجلس] ، به مهاجران و انصار رسید . پس ، عمّار در مسجد برخاست و گفت : ای گروه قریش! حال که این خلافت را از خاندان پیامبرتان می گیرید و گاه به این و گاه به آن می دهید ، من مطمئن نیستم که خداوند ، آن را از شما نگیرد و در اختیار غیر شما نگذارد ، همان گونه که شما از شایستگانِ آن گرفتید و در اختیار ناشایستگان نهادید . .
ص: 142
8123.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف :کانَ عُثمانُ وَلَّی الحارِثَ [ بنَ الحَکَمِ ] السّوقَ ، فَکانَ یَشتَرِی الجَلَبَ (1) بِحَکَمِهِ (2) ، ویَبیعُهُ بِسَومِهِ (3) ، ویجبی مَقاعِدَ المُتَسَوِّقینَ ، ویَصنَعُ صَنیعا مُنکَرا .
فَکُلِّمَ فی إخراجِ السّوقِ مِن یَدِهِ ، فَلَم یَفعَل . (4)8124.عنه صلی الله علیه و آله :الاستیعاب :إنَّهُ [شبلَ بنَ خالِدٍ] دَخَلَ عَلی عُثمانَ حینَ لَم یَکُن عِندَهُ غَیرُ اُمَوِیٍّ ، فَقالَ : ما لَکُم مَعشَرَ قُرَیشٍ ، أما فیکُم صَغیرٌ تُریدونَ أن یَنبُلَ ، أو فَقیرٌ تُریدونَ غِناهُ ، أو خامِلٌ تُریدونَ التَّنویهَ بِاسمِهِ ! ! عَلامَ أقطَعتُم هذَا الأَشعَرِیَّ العِراقَ ، یَأکُلُها خَضما ؟ !
فَقالَ عُثمانُ : ومَن لَها ؟ فَأَشاروا بِعَبدِ اللّهِ بنِ عامِرٍ ، وهُوَ ابنُ سِتَّ عَشَرَهَ سَنَهً ، فَوَلّاهُ حینَئِذٍ . (5) .
1- .الجَلَب : ما جُلب من خیل وإبل ومتاع (لسان العرب : ج 1 ص 268 «جلب») .
2- .حَکَم : جمع حَکَمه : وهی اللجام (لسان العرب : ج 12 ص 144 «حکم») .
3- .السَّوْم : أن تُجشّم إنسانا مشقّه أو سوءا أو ظلما (لسان العرب : ج 12 ص 312 «سوم») .
4- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 160 .
5- .الاستیعاب : ج 2 ص 250 الرقم 1160 .
ص: 143
8125.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أنساب الأشراف :عثمان ، حارث بن حَکَم را سرپرست بازار قرار داد . او چارپایان را با لگامشان می خرید و آنها را با اِجحاف می فروخت و از مغازه داران ، باج می گرفت و کارهای زشتی می کرد .
با عثمان گفتگو شد که بازار را از دست او بیرون بیاورد ؛ امّا نکرد .8397.عنه صلی الله علیه و آله :الاستیعاب :[ شبل بن خالد] بر عثمانْ وارد شد و هیچ کس از غیر بنی امیّه نزد او نبود . پس گفت : ای قریش! شما را چه شده است؟ آیا در میان شما شخص کوچکی که بخواهد بزرگی یابد ، یا ناداری که بخواهد توانگر شود ، یا گم نامی که بخواهد مشهور گردد ، نیست؟ به چه خاطر عراق را به این [ ابو موسی ]اشعری داده اید تا آن را چنین ببلعد؟
عثمان گفت : چه کسی برای آن دارید؟
[ آنان] به عبد اللّه بن عامر اشاره کردند ، که در آن زمان ، شانزده ساله بود . عثمان ، او را حاکم عراق کرد . .
ص: 144
راجع : ج 4 ص 542 (عبد اللّه بن عامر) .
4 / 5الصَّدُّ عَن إقامَهِ الحَدِّ عَلَی الوَلیدِ8393.امام علی علیه السلام ( در سفارش به فرزند خود حسن علیه السلام ) مروج الذهب :إنَّ الوَلیدَ بنَ عُقبَهَ کانَ یَشرَبُ مَعَ نُدَمائِهِ وَمُغَنّیهِ مِن أوَّلِ اللَّیلِ إلَی الصَّباحِ ، فَلَمّا آذَنَهُ المُؤَذِّنونَ بِالصَّلاهِ خَرَجَ مُتَفَضِّلاً فی غَلائِلِهِ (1) ، فَتَقَدَّمَ إلَی المِحرابِ فی صَلاهِ الصُّبحِ ، فَصَلّی بِهِم أربَعا ، وقالَ : أ تُریدُونَ أن أزیدَکُم؟ وقیلَ : إنَّهُ قالَ فی سُجودِهِ وقَد أطالَ : اِشرَب وَاسقِنی .
فَقالَ لَهُ بَعضُ مَن کانَ خَلفَهُ فِی الصَّفِ الأوَّلِ : ما تَزیدُ ! لا زادَکَ اللّهُ مِنَ الخَیرِ،وَاللّهِ لا أعجَبُ إلّا مِمَّن بَعَثَکَ إلَینا والِیا، وعَلَینا أمیرا . وکانَ هذَا القائِلُ عتابَ بن غیلانَ الثَّقَفِیَّ ...
وأشاعوا بِالکوفَهِ فِعلَهُ ، وظَهَرَ فِسقُهُ ومُداوَمَتُهُ عَلی شُربِ الخَمرِ ، فَهَجَمَ عَلَیهِ جَماعَهٌ مِنَ المَسجِدِ ، مِنهُم : أبو زَینَبَ بنُ عَوفٍ الأَزدِیُّ ، وجُندَبُ بنُ زُهَیرٍ الأَزدِیُّ ، وغَیرُهُما ، فَوَجَدوهُ سَکرانَ مُضطَجِعا عَلی سَریرِهِ ، لا یَعقِلُ ، فَأَیقَظوهُ مِن رَقَدَتِهِ ، فَلَم یَستَیقِظ . ثُمَّ تَقایَأَ عَلَیهِم ما شَرِبَ مِنَ الخَمرِ ، فَانتَزَعوا خاتَمَهُ مِن یَدِهِ ، وخَرَجوا مِن فَورِهِم إلَی المَدینَهِ ؛ فَأَتَوا عُثمانَ بنَ عَفّانَ ، فَشَهِدوا عِندَهُ عَلَی الوَلیدِ أنَّهُ شَرِبَ الخَمرَ .
فَقالَ عُثمانُ : وَما یُدریکُما أنَّهُ شَرِبَ خَمرا ؟ !
فَقالا : هِیَ الخَمرُ الَّتی کُنّا نَشرَبُها فِی الجاهِلِیَّهِ ؛ وأخرَجا خاتَمَهُ ، فَدَفَعاهُ إلَیهِ ، فَزَجَرَهُما ، ودَفَعَ فی صُدورِهِما ، وقالَ : تَنَحَّیا عَنّی .
فَخَرَجا مِن عِندِهِ وأتَیا عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ رضی الله عنه ، وأخبَراهُ بِالقِصَّهِ . فَأَتی عُثمانَ وهُوَ یَقولُ : دَفَعتَ الشُّهودَ ، وأبطَلتَ الحُدودَ ! !
فَقالَ لَهُ عُثمانُ : فَما تَری ؟
قالَ : أری أن تَبعَثَ إلی صاحِبِکَ فَتُحضِرَهُ ، فَإِن أقامَا الشَّهادَهَ عَلَیهِ فی وَجهِهِ ولَم یَدرَأ عَن نَفسِهِ بِحُجَّهٍ أقَمتَ عَلَیهِ الحَدَّ !
فَلَمّا حَضَرَ الوَلیدُ ، دَعاهُما عُثمانُ : فَأَقامَا الشَّهادَهَ عَلَیهِ ، وَلَم یُدلِ بِحُجَّهٍ ، فَأَلقی عُثمانُ السَّوطَ إلی عَلِیٍّ ...
فَلَمّا نَظَرَ إلَی امتِناعِ الجَماعَهِ عَن إقامَهِ الحَدِّ عَلَیهِ ؛ تَوَقِّیا لِغَضَبِ عُثمانَ ؛ لِقَرابَتِهِ مِنهُ ، أخَذَ عَلِیٌّ السَّوطَ ودَنا مِنهُ . فَلَمّا أقبَلَ نَحوَهُ سَبَّهُ الوَلیدُ ، وَقالَ : یا صاحِبَ مَکسٍ (2) .
فَقالَ عَقیلُ بنُ أبی طالِبٍ وَکانَ مِمَّن حَضَرَ : إنَّکَ لَتَتَکَلَّمُ یَابنَ أبی مُعَیطٍ کَأَنَّکَ لا تَدری مَن أنتَ ! وأنتَ عِلجٌ مِن أهلِ صَفّورِیَهَ (3) وهِیَ قَریَهٌ بَینَ عَکّاءَ وَاللَّجونِ ، مِن أعمالِ الاُردُنِّ مِن بِلادِ طَبَرِیَّهَ ، وکانَ ذُکِرَ أنَّ أباهُ کانَ یَهودِیّا مِنها .
فَأَقبَلَ الوَلیدُ یَروغُ مِن عَلِیٍّ ، فَاجتَذَبَهُ عَلِیٌّ فَضَرَبَ بِهِ الأَرضَ ، وعَلاهُ بِالسّوطِ .
فَقالَ عُثمانُ : لَیسَ لَکَ أن تَفعَلَ بِهِ هذا !
قالَ : بَل وشَرّا مِن هذا ، إذا فَسَقَ ومَنَعَ حَقَّ اللّهِ تَعالی أن یُؤخَذَ مِنهُ ! ! (4) .
1- .رجل متفضّل : أی فی ثوب واحد . والغلائل : الدروع ، وقیل : بطائن تُلبس تحت الدروع (لسان العرب : ج 11 ص 502 «غلل» و ص 526 «فضل») .
2- .المکس : النقص والظلم (القاموس المحیط : ج 2 ص 252 «مکس») .
3- .صَفُّورِیَه : بلده من نواحی الاُردن بالشام وهی قرب طَبَریه (معجم البلدان : ج 3 ص 414) .
4- .مروج الذهب : ج 2 ص 344 وراجع الأغانی : ج 5 ص 139 .
ص: 145
4 / 5 جلوگیری از اجرای حد بر ولید
ر . ک : ج 4 ص 543 (عبد اللّه بن عامر) .
4 / 5جلوگیری از اجرای حد بر ولید8392.امام صادق علیه السلام :مروج الذهب :ولید بن عُقبه از آغاز شب تا صبح ، با هم پیاله ها و خواننده هایش شراب می نوشید . چون اذانگوها اذان گفتند ، با همان لباس زیر بیرون آمد و برای اقامه نماز صبح به محراب رفت و برای مردم ، چهار رکعت نماز گزارد و گفت : آیا می خواهید بیشترش کنم؟! (1)
یکی از آنان که در صف اوّل و پشت ولید بود ، گفت : چه چیز را بیشتر می کنی؟ خدا به تو خیر ندهاد! به خدا سوگند ، در شگفت نیستم ، مگر از آن که تو را به سرپرستی ما فرستاد و بر ما امیر کرد . این گوینده ، عَتّاب بن غیلان ثقفی بود ... .
[ آنان] خبر کار ولید را در کوفه پخش کردند و [ در نتیجه ،] فسق و مداومت او بر باده نوشی آشکار شد . از این رو ، گروهی از اهل مسجد ، از جمله : ابو زینب بن عوف اَزْدی و جُندَب بن زُهَیر ازدی بر [ استراحتگاهِ ]او هجوم بردند و او را مست و بی هوش و در بستر افتاده یافتند و هر چه تلاش کردند ، بیدار و هوشیار نشد .
ولید ، آنچه را نوشیده بود ، پیش روی آنان بالا آورد . آنان هم انگشترش را از دستش بیرون آوردند و بی درنگ به مدینه و نزد عثمان بن عفّان آمدند و در حضورش شهادت دادند که ولید ، شراب نوشیده است .
عثمان گفت: از کجا می دانید که او شراب نوشیده است؟
گفتند : این ، همان شرابی است که ما در جاهلیّت می نوشیدیم . سپس انگشترش را بیرون آوردند و به عثمان دادند .
عثمان با آنان تندی کرد و به سینه شان کوفت و گفت : از من دور شوید .
پس ، از نزدش بیرون آمدند و نزد علی بن ابی طالب علیه السلام آمدند و ماجرا را باز گفتند .
علی علیه السلام نزد عثمان آمد و فرمود : «گواهان را راندی و حدود الهی را لغو کردی!» .
عثمان به او گفت : چه نظر می دهی؟
فرمود : «نظر من این است که به سوی ولید بفرستی و او را احضار کنی . پس اگر در برابرش بر ضدّش شهادت دادند و او دلیلی برای دفاع از خود نداشت ، حد را بر او جاری کن» .
چون ولید حاضر شد ، عثمان ، آن دو شاهد را فرا خواند و آن دو بالای ضدّ ولید ، شهادت دادند و او هم دلیلی بر خلاف آن نیاورد .
عثمان ، تازیانه را به علی علیه السلام داد ... .
علی علیه السلام چون دید که مردم برای در امان ماندن از خشم عثمان که با ولید ، خویشاوند بود از اجرای حد بر ولید خودداری می کنند ، تازیانه را گرفت و به ولید ، نزدیک شد و چون به او رو آورد ، ولید ، او را دشنام داد و گفت : ای بی رحم!
عقیل بن ابی طالب که در میان حاضران بود گفت : چنان سخن می گویی که گویی نمی دانی کیستی . تو درازگوشی وحشی از اهالی صفّوریه (2) هستی .
ولید خواست بگریزد که علی علیه السلام او را گرفت و بر زمینش زد و با تازیانه بالای سرش ایستاد .
عثمان گفت : تو حق نداری با او چنین کنی .
علی علیه السلام فرمود : «بدتر از این را هم حق دارم ، اگر فسق ورزد و مانع شود که حقّ خدای متعال ، از او گرفته شود» .
.
1- .گفته شده که او سجده اش را طول داد و در آن چنین گفت : بنوش و بنوشان .
2- .صفّوریه ، آبادی ای میان عکّا و لجون ، از نواحی اردن و نزدیک طبریّه است . گفته شده که پدر ولید از یهودیان این منطقه بوده است .
ص: 146
. .
ص: 147
. .
ص: 148
8391
حَتّی قاءَ . فَخَرَجَ فی أمرِهِ إلی عُثمانَ أربَعَهُ نَفَرٍ : أبو زَینَبَ ، وجُندَبُ بنُ زُهَیرٍ ، وأبو حَبیبَهَ الغِفارِیُّ ، وَالصَّعبُ بنُ جَثّامَهَ ؛ فَأَخبَروا عُثمانَ خَبَرَهُ .
فَقالَ عَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوفٍ : ما لَهُ ، أجُنَّ ؟ ! قالوا : لا ، ولکِنَّهُ سکرٌ . قالَ : فَأَوعَدَهُم عُثمانُ ، وَتَهَدَّدَهُم ؛ وقالَ لِجُندَبٍ : أنتَ رَأیتَ أخی یَشرَبُ الخَمرَ ؟ ! قالَ : مَعاذَ اللّهِ ، ولکِنّی أشهَدُ أنّی رَأَیتُهُ سَکرانَ یَقلِسُها (2) مِن جَوفِهِ ، وأنّی أخَذتُ خاتَمَهُ مِن یَدِهِ وهُوَ سَکرانُ لا یَعقِلُ .
قالَ أبو إسحاقَ : فَأَتَی الشُّهودُ عائِشَهَ ، فَأَخبَروها بِما جَری بَینَهُم وبَینَ عُثمانَ ، وأنَّ عُثمانَ زَبَرَهُم . فَنادَت عائِشَهُ : إنَّ عُثمانَ أبطَلَ الحُدودَ ، وتَوَعَّدَ الشُّهودَ .
قالَ الواقِدیُّ : وقَد یُقالُ : إنَّ عُثمانَ ضَرَبَ بَعضَ الشُّهودِ أسواطا ، فَأَتَوا عَلِیّا فَشَکَوا ذلِکَ إلَیهِ .
فَأَتی عُثمانَ فَقالَ : عَطَّلتَ الحُدودَ ، وضَرَبتَ قَوما شَهِدوا عَلی أخیکَ ؛ فَقَلَبتَ الحُکمَ ، وقَد قالَ عُمَرُ : لا تُحَمِّل بَنی اُمَیَّهَ وآلَ أبی مُعَیطٍ خاصَّهً عَلی رِقابِ النّاسِ .
قالَ : فَما تَری ؟ !
قالَ : أری أن تَعزِلَهُ ، ولا تُوَلِّیَهُ شَیئا مِن اُمورِ المُسلِمینَ ، وَأن تَسأَلَ عَنِ الشُّهودِ ؛ فَإِن لَم یَکونوا أهلَ ظِنَّهٍ ولا عَداوَهٍ أقَمتَ عَلی صاحِبِکَ الحَدَّ .
قالَ : ویُقالُ إنَّ عائِشَهَ أغلَظَت لِعُثمانَ ، وأغلَظَ لَها ، وقالَ : وما أنتِ وهذا ! ؟ إنَّما اُمِرتِ أن تَقَرَّیَ فی بَیتِکِ ! ! فَقالَ قَومٌ مِثلَ قَولِهِ ، وقالَ آخَرونَ : ومَن أولی بِذلِکَ مِنها ! ! فَاضطَرَبوا بِالنِّعالِ ، وکانَ ذلِکَ أوَّلَ قِتالٍ بَینَ المُسلِمینَ بَعدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله . (3) .
1- .الرَّیْم : البَراح ؛ یقال : ما یَریمُ یفعل ذلک ؛ أی ما یبرح (لسان العرب : ج 12 ص 259 «ریم») .
2- .القَلَس : ما خرج من الجوف ؛ مل ء الفم ، أو دونه ، ولیس بقیء ، فإن عاد فهو القیء (النهایه : ج 4 ص 100 «قلس») .
3- .أنساب الأشراف : ج 6 ص144 ، شرح نهج البلاغه : ج3 ص 19 .
ص: 149
8390.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از مسروق ، درباره ولید بن عقبه : او در نماز ، بد حال بود ، تا بالا آورد . پس چهار نفر (ابو زینب ، جندب بن زهیر ، ابو حبیبه غِفاری ، صعب بن جثامه) برای پیگیری کار او به سوی عثمان به راه افتادند و خبرش را به او دادند .
عبد الرحمان بن عوف پرسید : او را چه شده؟ آیا دیوانه گشته است؟
گفتند : نه ؛ بلکه مست کرده است .
عثمان ، آنها را تهدید کرد و ترساند و به جندب گفت : آیا تو دیدی که برادرم [ولید] ، شراب می نوشد؟
گفت : به خدا پناه می برم! من گواهی می دهم که او را مست دیدم . او شرابْ بالا می آورد و در همان حال مستی ، انگشترش را از دستش بیرون آوردم و نفهمید .
ابو اسحاق [ مورّخ] می گوید : گواهان به نزد عایشه آمدند و او را از ماجرای میان خود و عثمان و تندی عثمان با آنها آگاه ساختند .
عایشه ندا در داد که : عثمان ، حدود الهی را لغو کرده و گواهان را تهدید نموده است .
واقدی [ سیره نویس] می گوید : گاه گفته می شود که عثمان ، چند تازیانه به یکی از گواهان زد . آنها نیز نزد علی علیه السلام آمدند و از او شکایت کردند .
علی علیه السلام نزد عثمان آمد و فرمود : «حدود را تعطیل کرده ای و گروهی را که بر ضدّ برادرت شهادت داده اند ، زده ای . حکومت را دگرسان کرده ای ، در حالی که عمر گفت : بنی امیّه و بویژه خاندان ابو مُعیط را بر گُرده مردم بار نکن» .
گفت : چه نظر می دهی؟
فرمود : «نظر من این است که او را برکنار کنی و هیچ کاری از امور مسلمانان را به او وا نگذاری و درباره گواهان بپرسی و اگر مورد تهمت نبودند و [ با ولید ]دشمنی نداشتند ، بر او حد جاری کنی» .
گفته می شود که عایشه به عثمان درشتی کرد . عثمان نیز به او درشتی نمود و گفت : تو را به این کار چه؟ تو فرمان یافته ای که در خانه ات بنشینی! و گروهی ، مانند عثمان سخن گفتند و گروهی دیگر گفتند : چه کس از عایشه به آن [ اعتراض] ، سزاوارتر است؟! پس با کفش به زد و خورد پرداختند و این ، نخستین درگیری میان مسلمانان پس از پیامبر صلی الله علیه و آله بود . .
ص: 150
8389.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف فِی الوَلیدِ بنِ عُقبَهَ : لَمّا شُهِدَ عَلَیهِ فی وَجهِهِ ، وأرادَ عُثمانُ أن یَحُدَّهُ ، ألبَسَهُ جُبَّهَ حِبرٍ ، وأدخَلَهُ بَیتا ، فَجَعَلَ إذا بَعَثَ إلَیهِ رَجُلاً مِن قُرَیشٍ لِیَضرِبَهُ ، قالَ لَهُ الوَلیدُ : أنشَدَکَ اللّهُ أن تَقطَعَ رَحِمی ، وتُغضِبَ أمیرَ المُؤمِنینَ عَلَیکَ ، فَیَکُفُّ .
فَلَمّا رَأی ذلِکَ عَلِیُّ بن أبی طالِبٍ ، أخَذَ السَّوطَ ودَخَلَ عَلَیهِ ... وجَلَدَهُ . (1)تَحریفُ التّاریخِ فی قَضِیَّهِ شُربِ الوَلیدِمن المواطن الملحوظه فی تحریف التاریخ مسأله شرب الولید الخمر ، وإقامه الحدّ علیه . فقد حاول الطبری فی تاریخه عن طریق سلسله سنده المشهوره : «السرّی ، عن شعیب ، عن سیف بن عمر» وابن الأثیر فی الکامل ، تنزیه الولید ، خلافا لما ذَکَرته جمیع النصوص التاریخیّه ، ولما رواه المؤرّخون من شربه الخمر ؛ فقد نزّهاه ، واتّهما الشهود بالتآمر علیه ، بدخولهم علیه وهو نائم ، ونزعهم خاتمه ، وشهادتهم علیه عند عثمان . ودانهُ عثمان بإقامه الحدّ علیه مع علمه ببراءته ، وفوّض إلی اللّه تعالی جزاء شهود الزور ! ! ! وذکرا أنّ الَّذی تولّی إقامه الحدّ هو سعید بن العاص (2) . قارن هذا القول مع قول أبی عمر فی الاستیعاب ، فی ذکر أحوال الولید بن عقبه : وخبر صلاته بهم وهو سکران ، وقوله : أزیدکم بعد أن صلّی الصبح أربعا مشهورٌ ، من روایه الثقات ، من نقل أهل الحدیث وأهل الأخبار ... وقد روی فیما ذکر الطبری أنّه تعصّب علیه قوم من أهل الکوفه ؛ بغیا وحسدا ، وشهدوا علیه زورا أنّه تقیّأ الخمر ، وذکر القصّه ، وفیها : إنّ عثمان قال له : یا أخی اصبر ؛ فإنّ اللّه یأجُرک ، ویبوء القوم بإثمک . وهذا الخبر من نقل أهل الأخبار لا یصحّ عند أهل الحدیث ولا له عند أهل العلم أصل . (3)
.
1- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 145 ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 20 ؛ الشافی : ج 4 ص 254 .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 271 278 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 245 و246 .
3- .الاستیعاب : ج 4 ص 116 الرقم 2750 .
ص: 151
تحریف تاریخ در ماجرای شرابخواری ولید
8386.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف درباره ولید بن عُقْبه : چون [ گواهان] در برابرش بر ضدّش شهادت دادند و عثمان خواست که بر او حد جاری کند ، بالاپوشی نرم و نو بر او پوشاند و وی را داخل اتاقی کرد .
هر کس از قریش که برای حد زدنش به سویش می رفت ، ولید به وی می گفت : تو را به خدا سوگند می دهم که مبادا قطع رحم کنی و امیر مؤمنان [ عثمان ]را بر خود خشمناک سازی . او نیز دست می کشید .
هنگامی که علی علیه السلام وضعیّت را چنین دید ، تازیانه را گرفت و بر او وارد شد ... و وی را حد زد .تحریف تاریخ در ماجرای شرابخواری ولیدیکی دیگر از موارد تحریف تاریخ ، در مسئله شراب خوردن ولید و حد خوردن اوست . طبری در التاریخ و ابن اثیر در الکامل،ولید بن عقبه را از طریق سلسله سند مشهور خود : «سَری ، از شعیب ، از سیف بن عمر» تبرئه نموده و بر خلاف تمام متون تاریخی و مورّخان که ولید را به عنوان شرابخوار معرّفی کرده اند ،او را پاک شمرده و کسانی را که به شراب خوردن او شهادت داده اند ، متّهم به توطئه بر ضدّ او کرده اند و واقعیّت را چنین دانسته اند که آنان در هنگام خواب ، وارد اتاق ولید شده و انگشتر او را در آورده و سپس نزد عثمان ، بر ضدّ او شهادت داده اند(!) و عثمان نیز با این که علم به برائت ولید داشته،او را به حدْ محکوم کرده و جزای شاهدان دروغین را به خداوند، حواله داده است(!). طبری و ابن اثیر ، مُجری حد را سعید بن عاص دانسته اند . حال ، این گفته را با گفته ابو عُمر در الاستیعاب بسنجید که در ذکر احوال ولید بن عقبه می گوید : خبر نماز خواندن او با حالت مستی و گفته او به کوفیان ، پس از آن که نماز صبح را چهار رکعت خواند ، مشهور است . راویانِ این خبر ، ثقه و مورد اعتمادند و آن را ، هم محدّثان و هم مورّخان نقل کرده اند ... . در میان اخباری که طبری نقل می کند ، خبری است که برخی از کوفیان ، بر ولید ، تعصّب ورزیدند و از روی ستم و حسادت ، بر ضدّ او شهادت دروغ دادند که او شرابْ قی کرده است . طبری ، داستان را باز گفته و افزوده است : عثمان به ولید گفت : ای برادر من! بردبار باش! خداوند به تو اجر می دهد و اینان بار این گناه را با خود می برند ؛ ولی این خبر ، از قصّه های داستان سرایان و برخی مورّخان است که محدّثان ، آن را صحیح نمی دانند و نزد دانشیان ، اصل و ریشه ای ندارد .
.
ص: 152
4 / 6العَفوُ عَن قاتِلِ الهُرمُزانِ وَابنَهِ أبی لُؤلُؤه8381.امام علی علیه السلام :السنن الکبری عن عبد اللّه بن عُبَید بن عُمَیر :لَمّا طُعِنَ عُمَرُ ، وَثَبَ عُبَیدُ اللّهِ ابنُ عُمَرَ عَلی الهُرمُزانِ فَقَتَلَهُ ، فَقیلَ لِعُمَرَ : إنَّ عُبَیدَ اللّهِ بنَ عُمَرَ قَتَلَ الهُرمُزانَ ! قالَ : ولِمَ قَتَلَهُ ؟ قالَ : إنَّهُ قَتَلَ أبی . قیلَ : وکَیفَ ذاکَ ؟ قالَ رَأَیتُهُ قَبلَ ذلِکَ مُستَخلِیاً (1) بِأَبی لُؤلُؤه ، وَهُوَ أمَرَهُ بِقَتلِ أبی .
قالَ عُمَرُ : ما أدری ما هذا ! اُنظُروا إذا أنَا مِتُّ فَاسأَلوا عُبَیدَ اللّهِ البَیِّنَهَ عَنِ الهُرمُزانِ هُوَ قَتَلَنی ؛ فَإِن أقامَ البَیِّنَهَ فَدَمُهُ بِدَمی ، وإن لَم یُقِمِ البَیِّنَهَ فَأَقیدوا (2) عُبَیدَ اللّهِ مِنَ الهُرمُزانَ .
فَلَمّا وُلِّیَ عُثمانُ ، قیلَ لَهُ : أ لا تُمضی وَصِیَّهَ عُمَرَ فی عُبَیدِ اللّهِ ؟ قالَ : ومَن وَلِیُّ الهُرمُزانَ؟ قالوا: أنتَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ! فَقالَ: فَقَد عَفَوتُ مِن (3) عُبَیدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ . (4) .
1- .فی المصدر: «مستخلی» وهو تصحیف.
2- .القَوَد : القصاص وقتلُ القاتِل بدل القتیل (النهایه : ج 4 ص 119 «قود») .
3- .کذا فی المصدر ، والظاهر أنّها تصحیف : «عن» .
4- .السنن الکبری : ج 8 ص 108 ح 16083 .
ص: 153
4 / 6 عفو قاتل هُرمزان و دختر ابو لؤلؤ
4 / 6عفو قاتل هُرمزان و دختر ابو لؤلؤ8391.عنه علیه السلام :السنن الکبری به نقل از عبد اللّه بن عبید بن عمیر : چون عمرْ ضربت خورد ، عبید اللّه بن عمر بر هُرمزان یورش برد و او را کشت . به عمر گفته شد : عبید اللّه بن عمر ، هرمزان را کشته است .
گفت : چرا او را کشته است؟ .
[ عبید اللّه بن عمر] گفت : چون او پدرم را کشته است .
گفته شد : به چه دلیل؟
گفت : پیش از آن ، او را دیدم که با ابو لؤلؤ خلوت کرده بود . او کسی است که فرمان کشتن پدرم را داده است .
عمر گفت : من از این ، اطّلاعی ندارم! بنگرید ، وقتی مُردم ، از عبید اللّه بیّنه ( شاهد و دلیل) بخواهید که [ نشان دهد ]هرمزان ، مرا کشته است . پس اگر بیّنه آورد ، خون هرمزان در برابر خون من [ به حق ریخته شده است ]و اگر بیّنه نیاورد ، عبید اللّه را در برابر [ خون] هرمزان ، قصاص کنید .
چون عثمان به خلافت رسید ، به او گفته شد : آیا وصیّت عمر را درباره عبید اللّه اجرا نمی کنی؟
گفت : ولیّ دمِ هرمزان کیست؟ .
گفتند : تو ، ای امیر مؤمنان!
گفت : من از عبید اللّه بن عمر گذشتم .
.
ص: 154
8390.عنه علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :وَثَبَ ابنُهُ عُبَیدُ اللّهِ [بنُ عُمَرَ ]فَقَتَلَ أبا لُؤلُؤه وَابنَتَهُ وَامرَأَتَهُ ، وَاغتَرَّ الهُرمُزانَ فَقَتَلَهُ . وکانَ عُبَیدُ اللّهِ یُحَدِّثُ أنَّهُ تَبِعَهُ ، فَلَمّا أحَسَّ الهُرمُزانُ بِالسَّیفِ قالَ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وأنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ .
ورَوی بَعضُهُم أنَّ عُمَرَ أوصی أنَّ یُقادَ عُبَیدُ اللّهِ بِالهُرمُزانِ ، وأنَّ عُثمانَ أرادَ ذلِکَ ، وقَد کانَ قَبلَ أن یَلِیَ الأَمرَ أشَدَّ مَن خَلَقَ اللّهُ عَلی عُبَیدِ اللّهِ ، حَتّی جَرَّ بِشَعرِهِ ، وقالَ : یا عَدُوَّ اللّهِ ، قَتَلتَ رَجُلاً مُسلِما ، وصَبِیَّهً طِفلَهً ، وَامرَأَهً لا ذَنبَ لَها ! قَتَلَنِی اللّهُ إن لَم أقتُلکَ ! ! فَلَمّا وُلِّیَ رَدَّهُ إلی عَمرِو بنِ العاصِ .
ورَوی بَعضُهُم عَن عَبدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ أنَّهُ قالَ : یَغفِرُ اللّهَ لِحَفصَهَ ! فَإِنَّها شَجَّعَت عُبَیدَ اللّهِ عَلی قَتلِهِم . (1)8389.عنه علیه السلام :أنساب الأشراف عن غیاث بن إبراهیم فی ذِکرِ خُطبَهِ عُثمانَ فی أوَّلِ خِلافَتِهِ : إنَّ عُثمانَ صَعِدَ المِنبَرَ فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ! إنّا لَم نَکُن خُطَباءَ ، وإن نَعِش تَأتِکُمُ الخُطبَهُ عَلی وَجهِها إن شاءَ اللّهُ ، وقَد کانَ مِن قَضاءِ اللّهِ أنَّ عُبَیدَ اللّهِ بنَ عُمَرَ أصابَ الهُرمُزانَ ، وکانَ الهُرمُزانُ مِنَ المُسلِمینَ ، ولا وارِثَ لَهُ إلَا المُسلِمونَ عامَّهً ، وأنَا إمامُکُم ، وقَد عَفَوتُ ، أ فَتَعفونَ ؟ قالوا : نَعَم .
فَقالَ عَلِیٌّ : أقِدِ الفاسِقَ ؛ فَإِنَّهُ أتی عَظیما ؛ قَتَلَ مُسلِما بِلا ذَنبٍ .
وَقالَ لِعُبَیدِ اللّهِ : یا فاسِقُ ! لَئِن ظَفِرتُ بِکَ یَوما لَأَقتُلَنَّکَ بِالهُرمُزانِ . (2)8388.عنه علیه السلام :الطبقات الکبری عن المُطَّلب بن عبد اللّه بن حنطب :قالَ عَلِیٌّ لِعبُیَدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ : ما ذَنبُ ابنَهِ أبی لُؤلُؤهِ حینَ قَتَلتَها ؟ !
قالَ : فَکانَ رَأیُ عَلِیٍّ حینَ استَشارَهُ عُثمانُ وَرَأیُ الأَکابِرِ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ عَلی قَتلِهِ ، لکِنَّ عَمرَو بنَ العاصِ کَلَّمَ عُثمانَ حَتّی تَرَکَهُ .
فَکانَ عَلِیٌّ یَقولُ : لَو قَدَرتُ عَلی عُبَیدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ ولِیَ سُلطانٌ لَاقتَصَصتُ مِنهُ . (3) .
1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 160 .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 130 وراجع تاریخ الطبری : ج 4 ص 239 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 226 وشرح نهج البلاغه : ج 9 ص 54 .
3- .الطبقات الکبری : ج 5 ص 16 .
ص: 155
8387.عنه علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :عبید اللّه ، پسر عمر ، یورش برد و ابو لؤلؤ و دختر و زنش را کشت و هرمزان را فریب داد و او را نیز کشت . عبید اللّه [ چنین ]تعریف می کرد که او را دنبال کرده است و هرمزانْ وقتی [ برق] شمشیر را دیده ، گفته است : أشهد أن لا إله إلّا اللّه و أنّ محمّدا رسول اللّه .
برخی روایت کرده اند که عمر ، وصیّت کرد که عبید اللّه در برابر [ خون ]هرمزان ، قصاص شود و قصد عثمان نیز همین بود و پیش از آن که به خلافت رسد ، تندترین مردم با عبید اللّه بود ، تا آن جا که مویش را کشید و گفت : «ای دشمن خدا! مردی مسلمان و دختری کوچک و زنی بی گناه را کشتی . خدا مرا بکشد ، اگر تو را نکشم!» ؛ امّا چون به خلافت رسید ، او را به سوی عمرو بن عاص فرستاد .
نیز برخی ، از عبد اللّه بن عمر نقل می کنند که [ عثمان ]گفت : خدا حفصه را بیامرزد! او عبید اللّه را بر کشتن آنان تحریک کرد .8386.عنه علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از غیاث بن ابراهیم ، در یادکردِ خطبه عثمان در آغاز خلافتش : عثمان از منبر بالا رفت و گفت : ای مردم! ما خطیب نبوده ایم و اگر زنده بمانیم ، خطبه ای خوب و در خورْ ایراد می کنیم ، إن شاء اللّه ! از امور مقدّر الهی این است که عبید اللّه بن عمر ، هرمزان را کشته است . هرمزان از مسلمانان بوده است و وارثی جز عموم مسلمانان ندارد . من امام شما هستم و او را عفو می کنم . آیا شما [ نیز ]عفو می کنید؟
گفتند : آری .
علی علیه السلام فرمود : «این فاسق را قصاص کن که او گناهی بزرگ کرده [و مسلمانی را بی گناه کشته] است» .
[ نیز] به عبید اللّه گفت : ای فاسق! اگر روزی بر تو دست یابم ، تو را در برابر [ خون ]هرمزان می کشم .8385.عنه علیه السلام :الطبقات الکبری به نقل از مطّلب بن عبد اللّه بن حنطب :علی علیه السلام به عبید اللّه بن عمر فرمود : «گناه دختر ابو لؤلؤ چه بود که او را کشتی؟» .
هنگامی که عثمان از علی علیه السلام نظر خواست ، رأی او و نیز رأی بزرگان اصحاب پیامبر خدا ، کشتن عبید اللّه بود ؛ امّا عمرو بن عاص آن قدر با عثمان گفتگو کرد تا او را رها ساخت .
پس علی علیه السلام می فرمود : «اگر بر عبید اللّه بن عمر دست یابم و قدرت داشته باشم ، او را قصاص خواهم کرد» . .
ص: 156
8384.عنه علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :أکثَرَ النّاسُ فی دَمِ الهُرمُزانِ ، وإمساکِ عُثمانَ عُبَیدَ اللّهِ ابنَ عُمَرَ .
فَصَعِدَ عُثمانُ المِنبَرَ ، فَخَطَبَ النّاسَ ، ثُمَّ قالَ : ألا إنّی وَلِیُّ دَمِ الهُرمُزانِ ، وَقَد وَهَبتُهُ للّهِِ ولِعُمَرَ ، وتَرَکتُهُ لِدَمِ عُمَرَ .
فَقامَ المِقدادُ بنُ عَمرٍو فَقالَ : إنَّ الهُرمُزانَ مَولی للّهِِ ولِرَسولِهِ ، ولَیسَ لَکَ أن تَهِبَ ما کانَ للّهِِ ولِرَسولِهِ !
قالَ : فَنَنظُرُ ، وتَنظُرونَ . ثُمَّ أخرَجَ عُثمانُ ، عُبَیدَ اللّهِ بنَ عُمَرَ مِنَ المَدینَهِ إلَی الکوفَهِ ، وأنزَلَهُ دارا . (1)8383.عنه علیه السلام :تاریخ الطبری :جَلَسَ عُثمانُ فی جانِبِ المَسجِدِ ، ودَعا بِعُبَیدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ وکانَ مَحبوسا فی دارِ سَعدِ بنِ أبی وَقّاصٍ ، وهُوَ الَّذی نَزَعَ السَّیفَ مِن یَدِهِ بَعدَ قَتلِهِ جُفینَهَ وَالهُرمُزانَ وَابنَهَ أبی لُؤلُؤهِ ؛ وکانَ یَقولُ : وَاللّهِ لَأَقتُلَنَّ رِجالاً مِمَّن شَرِکَ فی دَمِ أبی یُعَرِّضُ بِالمُهاجِرینَ وَالأَنصارِ فَقامَ إلَیهِ سَعدٌ ، فَنَزَعَ السَّیفَ مِن یَدِهِ ، وجَذَبَ شَعرَهُ حَتّی أضجَعَهُ إلَی الأَرضِ ، وحَبَسَهُ فی دارِهِ ، حَتّی أخرَجَهُ عُثمانُ إلَیهِ . فَقالَ عُثمانُ لِجَماعَهٍ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ : أشیروا عَلَیَّ فی هذَا الَّذی فَتَقَ فِی الإِسلامِ ما فَتَقَ !
فَقالَ عَلِیٌّ : أری أن تَقتُلَهُ . فَقالَ بَعضُ المُهاجِرینَ : قُتِلَ عُمَرُ أمسِ ، ویُقتَلُ ابنُهُ الیَومَ ! فَقالَ عَمرُو بنُ العاصِ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنَّ اللّهَ قَد أعفاکَ أن یَکونَ هذَا الحَدَثُ کانَ ولَکَ عَلَی المُسلِمینَ سُلطانٌ ؛ إنَّما کانَ هذَا الحَدَثُ ولا سُلطانَ لَکَ ! قالَ عُثمانُ : أنَا وَلِیُّهُم ، وقَد جَعَلتُها دِیَهً ، وَاحتَمَلتُها فی مالی .
قالَ : وکانَ رَجُلٌ مِنَ الأَنصارِ یُقالُ لَهُ : زِیادُ بنُ لُبَیدٍ البَیّاضی إذا رَأی عُبَیدَ اللّهِ ابنَ عُمَرَ ، قالَ :
ألا یا عُبَیدَ اللّهِ مالَکَ مَهرَبٌ
ولا مَلجَأٌ مِنِ ابنِ أروی ولا خَفَر أصَبتَ دَما وَاللّهِ فی غَیرِ حِلِّهِ
حَراما وقَتلُ الهُرمُزانِ لَهُ خَطَر عَلی غَیرِ شَیءٍ غَیرَ أن قالَ قائِلٌ
أتَتَّهِمونَ الهُرمُزانَ عَلی عُمَر فَقالَ سَفیهٌ وَالحَوادِثُ جَمَّهٌ
نَعَم أتَّهِمهُ قَد أشارَ وقَد أمَر وکانَ سِلاحُ العَبدِ فی جَوفِ بَیتِهِ
یُقَلِّبُها وَالأَمرُ بِالأَمرِ یُعتَبَر
قالَ : فَشَکا عُبَیدُ اللّهِ بنُ عُمَرَ إلی عُثمانَ زِیادَ بنَ لَبیدٍ وشِعرَهُ ، فَدَعا عُثمانُ زِیادَ ابنَ لَبیدٍ ، فَنَهاهُ . قالَ : فَأَنشَأَ زیادُ یَقولُ فی عُثمانَ :
أبا عَمرٍو عُبَیدُ اللّهِ رَهنٌ
فَلا تَشکُک بِقَتلِ الهُرمُزانِ فَإِنَّکَ إن غَفَرتَ الجُرمَ عَنهُ
وأسبابُ الخَطا فَرَسا رِهانِ أتَعفو إذ عَفَوتَ بِغَیرِ حَقٍّ
فَمالَکَ بِالَّذی تَحکی یَدانِ !
فَدَعا عُثمانُ زِیادَ بنَ لَبیدٍ ، فَنَهاهُ ، وَشَذَّبَهُ (2) . (3) .
1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 163 .
2- .شَذّبَه عن الشیء : طرده (لسان العرب : ج 1 ص 486 «شذب») .
3- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 239 .
ص: 157
8382.عنه علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :مردم درباره خون هرمزان و خودداری عثمان از قصاص عبید اللّه بن عمر ، فراوان سخن گفتند . پس ، عثمان بر منبر رفت و برای مردم سخنرانی کرد و سپس گفت : آگاه باشید که من ولیّ خون هرمزان هستم و او (عبید اللّه بن عمر) را به خاطر خدا و عمر بخشیدم و به خاطر خون عمر ، او را وا نهادم .
مقداد بن عمرو برخاست و گفت : هرمزان ، بنده خدا و پیامبر او [ و در پناه آنها ]بود و تو حق نداری آنچه را از آنِ خدا و پیامبر اوست ، ببخشی .
عثمان گفت : می بینیم و می بینید .
سپس عثمان ، عبید اللّه بن عمر را از مدینه به کوفه فرستاد و او را در خانه ای جای داد .8381.عنه علیه السلام :تاریخ الطبری :عثمان در گوشه مسجد نشست و عبید اللّه بن عمر را که در خانه سعد بن ابی وقّاص زندانی بود ، فرا خواند . [ جریان ، چنین بود که ]عبید اللّه ، جُفینه و هرمزان و دختر ابو لؤلؤ را کشت و [ در همان حال] با گوشه و طعن به مهاجران و انصار ، می گفت : «به خدا سوگند ، مردانی را که در خون پدرم شریک اند ، می کشم» که سعد به سوی او رفت و شمشیر را از دستش بیرون آورد و مویش را گرفت تا او را بر زمین خواباند و در خانه خود حبس نمود ، تا آن که عثمان او را بیرون آورد و به سوی خود برد .
عثمان به گروهی از مهاجران و انصار گفت : نظر خود را درباره کسی که چنین شکافی را در اسلام ایجاد کرده ، به من بگویید .
علی علیه السلام فرمود : «نظر من این است که او را بکشی» .
یکی از مهاجران گفت : عمر ، دیروز کشته شد و امروز پسرش کشته شود؟
عمرو بن عاص گفت : ای امیر مؤمنان! خداوند ، تو را از این که این حادثه در روزگار تسلّط تو رخ دهد ، معاف داشت و آن ، در زمانی واقع شد که تو خلیفه نبودی .
عثمان گفت : من ولیّ خون آنان هستم . آن [خون ]را به دیه تبدیل کردم که از مال خود می پردازم .
و چون مردی از انصار به نام زیاد بن لَبید بیّاضی ، عبید اللّه بن عمر را دید ، سرود :
هان ، ای عبید اللّه ! راه فراری نداری
و ابن اَروی (عثمان) ، پناهگاه و مَفرّ خوبی نیست . به خدا ، بی اجازه و به حرام ، خونی را ریختی
و کشتن هرمزان ، با اهمیّت است . بی هیچ دلیلی و تنها به گفته گوینده ای
که حرفی زد ، آیا هرمزان را در قتل عمر ، متّهم می کنید؟! پیشامدها با هم شدند و نابخردی گفت :
«آری ، او را متّهم می کنم» و [ بدین گونه] نظر و فرمان داد . و سلاح آن بنده ، در داخل خانه اش است
آن (سلاح) را زیر و رو می کند و [ بدین گونه ]کارها با هم سنجیده می شوند .
عبید اللّه بن عمر ، از زیاد بن لبید و شعرش به عثمان شکایت کرد . عثمان ، زیاد بن لبید را فرا خواند و او را نهی کرد . زیاد ، به گفتن شعری درباره عثمان پرداخت و گفت :
ای ابو عمرو! شک مکن که
عبید اللّه در گروِ قتل هرمزان است . و بی گمان ، اگر جرم او را ببخشی
به خطا نزدیک شده ای، همانند نزدیک شدن دو اسب مسابقه. آیا به ناحقْ او را می بخشی؟
پس با واقعیّت ، چه می کنی؟
عثمان ، زیاد بن لبید را فرا خواند و او را نهی کرد و براند . .
ص: 158
. .
ص: 159
. .
ص: 160
4 / 7مُعاقَبَهُ مَن أنکَرَ عَلَیهِ أحداثَهُ4 / 7 1نَفیُ أبی ذَرٍّ8376.امام علی علیه السلام :شرح نهج البلاغه :إنَّ أبا ذَرٍّ لَمّا دَخَلَ عَلی عُثمانَ ، قالَ لَهُ : لا أنعَمَ اللّهُ بِکَ عَینا یا جُنَیدِبُ ! فَقالَ أبو ذَرٍّ : أنَا جُنَیدِبٌ ، وسَمّانی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَبدَ اللّهِ ، فَاختَرتُ اسمَ رَسولِ اللّهِ الَّذی سَمّانی بِهِ عَلَی اسمی .
فَقالَ عُثمانُ : أنتَ الَّذی تَزعُمُ أنّا نَقولُ : إنَّ یدَ اللّهِ مَغلولَهٌ ؛ وإنَّ اللّهَ فَقیرٌ ونَحنُ أغنِیاءُ !
فَقالَ أبو ذَرٍّ : لَو کُنتُم لا تَزعُمونَ لَأَنفَقتُم مالَ اللّهِ عَلی عِبادِهِ ! ولکِنّی أشهَدُ لَسَمِعتُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : إذا بَلَغَ بَنو أبِی العاصِ ثَلاثینَ رَجُلاً جَعَلوا مالَ اللّهِ دَولاً ، وعِبادَ اللّهِ خَوَلاً ، ودینَ اللّهِ دَخلاً . (1)
فَقالَ عُثمانُ لِمَن حَضَرَهُ : أسَمِعتُموها مِن نَبِیِّ اللّهِ ؟ ! فَقالوا : ما سَمِعناهُ . فَقالَ عُثمانُ : وَیلَکَ یا أبا ذَرٍّ ! أ تَکذِبُ عَلی رَسولِ اللّهِ !
فَقالَ أبو ذَرٍّ لِمَن حَضَرَ : أما تَظُنّونَ أنّی صَدَقتُ ! قالوا : لا وَاللّهِ ما نَدری .
فَقالَ عُثمانُ : اُدعُوا لی عَلِیّا . فَدُعِیَ ، فَلَمّا جاءَ قالَ عُثمانُ لاِبی ذَرٍّ : اُقصُص عَلَیهِ حَدیثَکَ فی بَنی أبِی العاصِ ! فَحَدَّثَهُ ، فَقالَ عُثمانُ لِعَلِیٍّ : هَل سَمِعتَ هذَا مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟
فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : لا ، وَقَد صَدَقَ أبو ذَرٍّ .
قالَ عُثمانُ : بِمَ عَرَفتَ صِدقَهُ ؟
قالَ : لَأَنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : ما أظَلَّتِ الخَضراءُ ، ولا أقَلَّتِ الغَبراءُ مِن ذی لَهجَهٍ أصدَقَ مِن أبی ذَرٍّ . (2)
فَقالَ جَمیعُ مَن حَضَرَ مِن أصحابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله : لَقَد صَدَقَ أبو ذَرٍّ .
فَقالَ أبو ذَرٍّ : اُحَدِّثُکُم أنّی سَمِعتُ هذا مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تَتَّهِمونَنی ! ! ما کُنتُ أظُنُّ أنّی أعیشُ حَتّی أسمَعَ هذا مِن أصحابِ مُحَمَّدٍ . (3) .
1- .اُنظر فی خصوص هذا الحدیث : مسند ابن حنبل : ج 4 ص 160 ح 11758 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 527 ح 8478 8480 ، مسند أبی یعلی : ج 2 ص 52 ح 1147 ، المعجم الصغیر : ج 2 ص 135 ، المعجم الأوسط : ج 8 ص 6 ح 7785 ؛ روضه الواعظین : ص 311 .
2- .اُنظر فی خصوص هذا الحدیث : مسند ابن حنبل : ج 8 ص 169 ح 21783 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 669 ح 3801 و ح 3802 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 55 ح 156 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 385 ح 5461 و ح 5462 ؛ معانی الأخبار : ص 179 ح 1 ، علل الشرائع : ص 177 ح 1 و ح 2 ، الاحتجاج : ج 1 ص 616 ح 139 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 55 ، الریاض النضره : ج 3 ص 83 نحوه ؛ الشافی : ج 4 ص 295 وراجع تفسیر القمّی : ج 1 ص 52 .
ص: 161
4 / 7 مجازات کردن مخالفانِ بدعت هایش
4 / 7 1 تبعید ابو ذر
4 / 7مجازات کردن مخالفانِ بدعت هایش4 / 7 1تبعید ابو ذر8371.امام علی علیه السلام :شرح نهج البلاغه :چون ابو ذر بر عثمان وارد شد ، عثمان به او گفت : چشمت روشن مباد ، ای جُنَیدِب!
ابو ذر گفت : من ، «جُنَیدب» هستم که پیامبر خدا مرا «عبد اللّه » نامید . پس ، نامی را که پیامبر خدا مرا بدان نامید ، بر نام خودم ترجیح دادم .
عثمان گفت : تو کسی هستی که می پنداری ما می گوییم : «دست خدا بسته است و خدا نیازمند است و ما بی نیازیم» (1) ؟
ابو ذر گفت : اگر چنین نمی پنداشتید ، مال خدا را برای بندگانش خرج می کردید . من شهادت می دهم که شنیدم پیامبر خدا می گوید : «چون پسران ابو عاص سی نفر گردند ، مال خدا را در میان خود دست به دست می گردانند و بندگان خدا را برده خود می کنند و دین خدا را سرمایه می سازند» .
عثمان به حاضران گفت : آیا این را از پیامبر خدا شنیده اید؟
گفتند : ما نشنیده ایم .
عثمان گفت : وای بر تو ، ای ابو ذر! آیا بر پیامبر خدا دروغ می بندی؟!
ابو ذر به حاضران گفت : آیا گمان ندارید که من راست می گویم؟
گفتند : نه ؛ به خدا سوگند که نمی دانیم .
عثمان گفت : علی را برایم فرا بخوانید .
او فرا خوانده شد و چون آمد ، عثمان به ابو ذر گفت : حدیثت را درباره پسران ابو عاص برای علی باز گو .
آن گاه عثمان به علی علیه السلام گفت : آیا این حدیث را از پیامبر خدا شنیده ای؟
علی علیه السلام فرمود : «نه ؛ ولی ابو ذر ، راست می گوید» .
عثمان گفت : با چه چیز به راستی [ سخن] او پی بردی؟
فرمود : «زیرا شنیدم که پیامبر خدا می گوید : آسمان بر کسی سایه نینداخته و زمین ، کسی را بر روی خود حمل نکرده که راستگوتر از ابو ذر باشد » .
پس ، هر کس از اصحاب پیامبر که حاضر بود ، گفت : بی گمان ، ابوذرْ راستگوست .
ابو ذر گفت : به شما می گویم که این را از پیامبر خدا شنیدم و شما مرا متّهم می کنید! گمان نمی کردم زنده بمانم تا این را از اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله بشنوم .
.
1- .اشاره به آیه 64 سوره مائده است : «وَقَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ یُنفِقُ کَیْفَ یَشَآءُ ...» ؛ یعنی یهود ، فقر مردم را به سبب بسته بودن دست و عدم انفاق خداوند می دانستند و خود را در برابر فقیران ، مسئول نمی دانستند و بر آنها انفاق نمی کردند . (م)
ص: 162
8370.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :بَلَغَ عُثمانَ أنَّ أبا ذَرٍّ یَقَعُ فیهِ ، ویَذکُرُ ما غُیِّرَ وبُدِّلَ مِن سُنَنِ رَسولِ اللّهِ ، وسُنَنِ أبی بَکرٍ وعُمَرَ ، فَسَیَّرَهُ إلَی الشّامِ إلی مُعاوِیَهَ .
وکانَ یَجلِسُ فِی المَسجِدِ ، فَیَقولُ کَما کانَ یَقولُ ، ویَجتَمِعُ إلَیهِ النّاسُ ، حَتّی کَثُرَ مَن یَجتَمِعُ إلَیهِ ، ویَسمَعُ مِنهُ . وکانَ یَقِفُ عَلی بابِ دِمَشقَ إذا صَلّی صَلاهَ الصُّبحِ فَیَقولُ : جاءَتِ القَطارُ تَحمِلُ النّارَ ، لَعَنَ اللّهُ الآمِرینَ بِالمَعروفِ وَالتّارِکینَ لَهُ ، وَلَعَنَ اللّهُ النّاهینَ عَنِ المُنکَرِ وَالآتینَ لَهُ .
وکَتَبَ مُعاوِیَهُ إلی عُثمانَ : إنَّکَ قَد أفسَدتَ الشّامَ عَلی نَفسِکَ بِأَبی ذَرٍّ . فَکَتَبَ إلَیهِ : أنِ احمِلهُ عَلی قَتَبٍ (1) بِغَیرِ وَطاءٍ . فَقَدِمَ بِهِ إلَی المَدینَهِ ، وقَد ذَهَبَ لَحمُ فَخِذَیهِ ... .
فَلَم یُقِم بِالمَدینَهِ إلّا أیّاما ، حَتّی أرسَلَ إلَیهِ عُثمانُ : وَاللّهِ لَتَخرُجَنَّ عَنها !
قالَ : أتُخرِجُنی مِن حَرَمِ رَسولِ اللّهِ ؟ ! قالَ : نَعَم ، وأنفُکَ راغِمٌ .
قالَ : فإلی مَکَّهَ ؟ قالَ : لا .
قالَ : فَإِلی البَصرَهِ ؟ قالَ : لا .
قالَ : فَإِلَی الکوفَهِ ؟ قالَ : لا ولکِن إلَی الرَّبَذَهِ الَّتی خَرَجتَ مِنها ، حَتّی تَموتَ بِها. یا مَروانُ ، أخرِجهُ ، ولا تَدَع أحَدا یُکَلِّمُهُ حَتّی یَخرُجَ . (2) .
1- .القَتَبُ : رَحلُ البعیر، صغیر علی قدر السنام (مجمع البحرین : ج 3 ص 1437 «قتب») .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 171 .
ص: 163
8369.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :به عثمان خبر رسید که ابو ذر بر او خُرده گیری می کند و تغییر و تبدیل های او در سنّت های پیامبر خدا و ابو بکر و عمر را بازگو می نماید . از این رو او را به شام ، نزد معاویه تبعید کرد .
ابو ذر در مسجد می نشست و همان حرف ها را می گفت و مردم به گرد او جمع می شدند ، تا آن که اجتماع کنندگان و شنوندگانِ او فراوان شدند .
ابو ذر ، چون نماز صبح را می گزارد ، بر دروازه دمشق می ایستاد و می گفت : کاروانی آمد که بارَش آتش سوزان است . خداوند ، کسانی را که به نیکی فرمان می دهند و خود عمل نمی کنند و نیز آنان را که از زشتی نهی می کنند و خود مرتکب می شوند ، لعنت کند .
معاویه به عثمان نوشت که تو با [ تبعید] ابو ذر ، شام را برای خود ، تباه ساختی . عثمان به او نوشت : او را بر زینی کوچک و بدون پوشش ، سوار کن [ و به سوی من بفرست] . و چون این گونه به مدینه رسید ، گوشت ران هایش رفته بود ... .
چند روزی بیشتر در مدینه نبود که عثمان به او پیغام داد : به خدا سوگند باید از این [ شهر ، ]بیرون بروی .
ابو ذر گفت : مرا از حرم پیامبر خدا بیرون می کنی؟
گفت : آری ، هر چند تو را خوش نیاید .
گفت : آیا به مکّه [ می فرستی]؟
گفت : نه .
گفت : به بصره؟
گفت : نه .
گفت : به کوفه؟
گفت : نه ؛ بلکه به رَبَذه [ ، آن جا] که از آن بیرون آمده ای ، تا این که در آن بمیری . ای مروان! او را اخراج کن و تا هنگامی که بیرون می رود ، مگذار کسی با او سخن بگوید . .
ص: 164
8368.امام علی علیه السلام :مُروج الذّهب فی ذِکرِ ما طُعِنَ بِهِ عَلی عُثمانَ : ومِن ذلِکَ ما فَعَلَ بِأَبی ذَرٍّ ؛ وَهُوَ أنَّهُ حَضَرَ مَجلِسَهُ ذاتَ یَومٍ ، فَقالَ عُثمانُ : أ رَأَیتُم مَن زَکّی مالَهُ ، هَل فیهِ حَقٌّ لِغَیرِهِ ؟ فَقالَ کَعبٌ : لا ، یا أمیرَ المُؤمِنینَ .
فَدَفَعَ أبو ذَرٍّ فی صَدرِ کَعبٍ ، وَقالَ لَهُ : کَذِبتَ یَابنَ الیَهودِیِّ ، ثُمَّ تَلا : «لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ» (1) اَلآیَهَ .
فَقالَ عُثمانُ : أ تَرَونَ بَأسا أن نَأخُذَ مالاً مِن بَیتِ مالِ المُسلِمینَ فَنُنفِقَهُ فیما یَنوبُنا مِن اُمورِنا ، ونُعطیکُموهُ ؟ فَقالَ کَعبٌ : لا بَأسَ بِذلِکَ .
فَرَفَعَ أبو ذَرٍّ العَصا ، فَدَفَعَ بِها فی صَدرِ کَعبٍ ، وَقالَ : یَابنَ الیَهودِیِّ ما أجرَأَکَ عَلَی القَولِ فی دینِنا !
فَقالَ لَهُ عُثمانُ : ما أکثَرَ أذاکَ لی ! غَیِّب وَجهَکَ عَنّی ؛ فَقَد آذَیتَنا . فَخَرَجَ أبو ذَرٍّ إلَی الشّامِ .
فَکَتَبَ مُعاوِیَهُ إلی عُثمانَ : إنَّ أبا ذَرٍّ تَجتَمِعُ إلَیهِ الجُموعُ ، ولا آمَنُ أن یُفسِدَهُم عَلَیکَ ، فَإِن کانَ لَکَ فِی القَومِ حاجَهٌ فَاحمِلهُ إلَیکَ .
فَکَتَبَ إلَیهِ عُثمانُ بِحَملِهِ . فَحَمَلَهُ عَلی بَعیرٍ ، عَلَیهِ قَتَبٌ یابِسٌ ، مَعَهُ خَمسَهٌ مِنَ الصَّقالِبَهِ (2) یَطیرونَ (3) بِهِ ، حَتّی أتَوا بِهِ المَدینَهَ ، وقَد تَسَلَّخَت بَواطِنُ أفخاذِهِ ، وکادَ أن یَتلِفَ ، فَقیلَ لَهُ : إنَّکَ تَموتُ مِن ذلِکَ . فَقالَ : هَیهاتَ ، لَن أموتَ حَتّی اُنفی . وذَکَرَ جَوامِعَ ما یَنزِلُ بِهِ بَعدُ ، ومَن یَتَوَلّی دَفنَهُ .
فَأَحسَنَ إلَیهِ فی دارِهِ أیّاما ، ثُمَّ دَخَلَ إلَیهِ فَجَلَسَ عَلی رُکبَتَیهِ ، وتَکَلَّمَ بِأَشیاءَ ، وذَکَرَ الخَبَرَ فی وُلدِ أبِی العاصِ : «إذا بَلَغوا ثَلاثینَ رَجُلاً اِتَّخَذوا عِبادَ اللّهِ خَوَلاً» ... وکانَ فی ذلِکَ الیَومِ قَد اُتِیَ عُثمانُ بِتَرَکَهِ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ الزُّهرِیِّ مِنَ المالِ ، فَنُثِرَتِ البِدَرُ حَتّی حالَت بَینَ عُثمانَ وبَینَ الرَّجُلِ القائِمِ ، فَقالَ عُثمانُ : إنّی لَأَرجو لِعَبدِ الرَّحمنِ خَیرا ؛ لِأَنَّهُ کانَ یَتَصَدَّقُ ، ویُقرِی الضَّیفَ ، وتَرَکَ ما تَرَونَ .
فَقالَ کَعبُ الأَحبارِ : صَدَقتَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَشالَ أبو ذَرٍّ العَصا ، فَضَرَبَ بِها رَأسَ کَعبٍ ، ولَم یَشغَلهُ ما کانَ فیهِ مِنَ الأَلَمِ ، وقالَ : یَابنَ الیَهودِیِّ تَقولُ لِرَجُلٍ ماتَ وتَرَکَ هذَا المالَ : إنَّ اللّهَ أعطاهُ خَیرَ الدُّنیا وخَیرَ الآخِرَهِ ، وتَقطَعُ عَلَی اللّهِ بِذلِکَ ! وأنَا سَمِعتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقولُ : «ما یَسُرُّنی أن أموتَ وأدَعَ ما یَزِنُ قیراطا» ! !
فَقالَ لَهُ عُثمانُ : وارِ عَنّی وَجهَکَ . فَقالَ : أسیرُ إلی مَکَّهَ ؟ قالَ : لا وَاللّهِ . قالَ : فَتَمنَعُنی مِن بَیتِ رَبّی أعبُدُهُ فیهِ حَتّی أموتَ ؟ قالَ : إی وَاللّهِ .
قالَ : فَإِلَی الشّامِ ؟ قالَ : لا وَاللّهِ .
قالَ : البَصرَهِ ؟ قالَ : لا وَاللّهِ ، فَاختَر غَیرَ هذِهِ البُلدانِ .
قالَ : لا واللّهِ ، ما أختارُ غیرَ ما ذَکَرتُ لَکَ ، ولَو تَرَکتَنی فی دارِ هِجرَتی ما أرَدتُ شَیئا مِنَ البُلدانِ ، فَسَیِّرنی حَیثُ شِئتَ مِنَ البِلادِ .
قالَ : فَإِنّی مُسَیِّرُکَ إلَی الرَّبَذَهِ . قالَ : اللّهُ أکبَرُ ! صَدَقَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ قَد أخبَرَنی بِکُلِّ ما أنَا لاقٍ .
قالَ عُثمانُ : وما قالَ لَکَ ؟ ! قالَ : أخبَرَنی بِأَنّی اُمنَعُ عَن مَکَّهَ وَالمَدینَهِ ، وأموتُ بِالرَّبَذَهِ ، ویَتَوَلّی مُواراتی نَفَرٌ مِمَّن یَرِدونَ مِنَ العِراقِ نَحوَ الحِجازِ .
وبَعَثَ أبو ذَرٍّ إلی جَمَلٍ لَهُ ، فَحَمَلَ عَلَیهِ امرَأَتَهُ ، وقیلَ : ابنَتَهُ . وأمَرَ عُثمانُ أن یَتَجافاهُ النّاسُ حَتّی یَسیرَ إلَی الرَّبَذَهِ .
فَلَمّا طَلَعَ عَنِ المَدینَهِ ومَروانُ یُسَیِّرُ[هُ ]عَنها طَلَعَ عَلَیهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ رضی الله عنه ، ومَعَهُ ابناهُ الحَسَنُ وَالحُسَینُ ، وعَقیلٌ أخوهُ ، وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ ، وعَمّارُ بنُ یاسِرٍ .
فَاعتَرَضَ مَروانُ ، فَقالَ : یا عَلِیُّ ، إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ قَد نَهَی النّاسَ أن یَصحَبوا أبا ذَرٍّ فی مَسیرِهِ ویُشَیِّعوهُ ، فَإِن کُنتَ لَم تَدرِ بِذلِکَ فَقَد أعلَمتُکَ !
فَحَمَلَ عَلَیهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ بِالسَّوطِ ، وضَرَبَ بَینَ اُذُنَی راحِلَتِهِ ، وقالَ : تَنَحَّ ، نَحّاکَ اللّهُ إلَی النّارِ . ومَضی مَعَ أبی ذَرٍّ فَشَیَّعَهُ ، ثُمَّ وَدَّعَهُ وَانصَرَفَ .
فَلَمّا أرادَ عَلِیٌّ الاِنصِرافَ بَکی أبو ذَرٍّ ، وقالَ : رَحِمَکُمُ اللّهُ أهلَ البَیتِ ، إذا رَأیتُکَ یا أبَا الحَسَنِ ووُلدَکَ ذَکَرتُ بِکُم رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله .
فَشَکا مَروانُ إلی عُثمانَ ما فَعَلَ بِهِ عَلِیّ بنُ أبی طالِبٍ ، فَقالَ عُثمانُ : یا مَعشَرَ المُسلِمینَ ! مَن یَعذِرُنی مِن عَلِیٍّ ؟ رَدَّ رَسولی عَمّا وَجَّهتُهُ لَهُ ، وفَعَلَ کَذا ، وَاللّهِ لَنُعطِیَنَّهُ حَقَّهُ !
فَلَمّا رَجَعَ عَلِیٌّ اِستَقبَلَهُ النّاسُ ، فَقالوا لَهُ : إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ عَلَیکَ غَضبانُ ؛ لِتَشییعِکَ أبا ذَرٍّ . فَقالَ عَلِیٌّ : «غَضَبُ الخَیلِ عَلَی اللُّجُمِ» .
فَلَمّا کانَ بِالعَشِیِّ جاءَ إلی عُثمانَ ، فَقالَ لَهُ : ما حَمَلَکَ عَلی ما صَنَعتَ بِمَروانَ ! ولِمَ اجتَرَأتَ عَلَیَّ ، ورَدَدتَ رَسولی وأمری ؟ !
قالَ : أمّا مَروانُ ؛ فَإِنَّهُ استَقبَلَنی یَرُدُّنی ، فَرَدَدتُهُ عَن رَدّی . وأمّا أمرُکَ فَلَم أرُدَّهُ .
قالَ عُثمانُ : أ لَم یُبلِغکَ أنّی قَد نَهَیتُ النّاسَ عَن أبی ذَرٍّ وعَن تَشییعِهِ ؟
فَقالَ عَلِیٌّ : أوَکُلُّ ما أمَرتَنا بِهِ مِن شَیءٍ نَری طاعَهَ اللّهِ وَالحَقَّ فی خِلافِهِ اتَّبَعنا فیهِ أمرَکَ ! ! بِاللّهِ لا نَفعَلُ .
قالَ عُثمانُ : أقِد مَروانَ .
قالَ : ومِمَّ أُقیدُهُ ؟
قالَ : ضَرَبتَ بَینَ اُذُنَی راحِلَتِهِ ، وشَتَمتَهُ ، فَهُوَ شاتِمُکَ وضارِبٌ بَینَ اُذُنَی راحِلَتِکَ .
قالَ عَلِیٌّ : أمّا راحِلَتی فَهِیَ تِلکَ ، فَإِن أرادَ أن یَضرِبَها کَما ضَرَبتُ راحِلَتَهُ فَلیَفعَل ، وأمّا أنَا فَوَاللّهِ لَئِن شَتَمَنی لَأَشتَمَنَّکَ أنتَ مِثلَها بِما لا أکذِبُ فیهِ ، ولا أقولُ إلّا حَقّا .
قالَ عُثمانُ : ولِمَ لا یَشتِمُکَ إذا شَتَمتَهُ ؟ ! ، فَوَاللّهِ ما أنتَ عِندی بِأَفضَلَ مِنهُ !
فَغَضِبَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، وقالَ : ألِیَ تَقولُ هذَا القَولَ ؟ ! وبِمَروانَ تَعدِلُنی ! ! فَأَنَا وَاللّهِ أفضَلُ مِنکَ! وأبی أفضَلُ مِن أبیکَ! واُمّی أفضَلُ مِن اُمِّکَ! وهذِهِ نَبلی قد نَثَلتُها (4) ، وهَلُمَّ فَانثُلْ بِنَبلِکَ (5) .
فَغَضِبَ عُثمانُ ، وَاحمَرَّ وَجهُهُ ، فَقامَ ودَخَلَ دارَهُ . وَانصَرَفَ عَلِیٌّ ، فَاجتَمَعَ إلَیهِ أهلُ بَیتِهِ ، ورِجالٌ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ .
فَلَمّا کانَ مِنَ الغَدِ وَاجتَمَعَ النّاسُ إلی عُثمانَ شَکا إلَیهِم عَلِیّا ، وقالَ : إنَّهُ یَعیبُنی ویُظاهِرُ مَن یَعیبُنی یُریدُ بِذلِکَ أبا ذَرٍّ وعَمّارَ بنَ یاسِرٍ وغَیرَهُما . فَدَخَلَ النّاسُ بَینَهُما ، حَتَّی اصطَلَحا ، وقالَ لَهُ عَلِیٌّ : وَاللّهِ ، ما أرَدتُ بِتَشییعِ أبی ذَرٍّ إلّا اللّهَ تَعالی . (6) .
1- .البقره : 177 .
2- .الصِّقلاب : الشدید من الرؤوس . والصَّقالِبَه : جیلٌ حُمْر الألوان ، صُهْب الشعور ، تُتاخِم بلادهم بلادَ الخزر وبعض بلاد الروم بین بُلْغَر وقُسطنطینیّه ، وقیل للرجل الأحمر : صقلاب ، تشبیها بهم (تاج العروس : ج 2 ص 147 «صقلب») .
3- .فی الطبعه المعتمده : «بطیرون» ، والتصحیح من طبعه قم / منشورات دار الهجره .
4- .نَثَل کِنانته نثلاً : استخرج ما فیها من النبل (لسان العرب : ج 11 ص 645 «نثل») .
5- .کذا ، والظاهر أنّ الصحیح : «نبلَک» .
6- .مروج الذهب : ج 2 ص 348 .
ص: 165
8367.امام علی علیه السلام :مروج الذهب در یادکردِ اعتراض هایی که به عثمان شد : و از جمله ، کاری است که با ابو ذر کرد . روزی ، ابو ذر در مجلس عثمان حاضر بود . عثمان گفت : آیا اگر کسی زکات مالش را پرداخت کند ، برای دیگران حقّی در آن هست؟
کعب گفت : نه ، ای امیر مؤمنان!
ابو ذر به سینه کعب زد و به او گفت : ای یهودی زاده! دروغ گفتی . سپس تلاوت کرد : «نیکی ، آن نیست که چهره هایتان را به مشرق و مغرب بچرخانید ...» (1) .
عثمان گفت : آیا اشکالی می بینید که ما مالی را از بیت المال مسلمانان برداریم و در پیشامدهایی که برای ما روی می دهد ، هزینه کنیم و یا آن را به شما اعطا کنیم؟
کعب گفت : اشکالی ندارد .
ابو ذر ، عصایش را بلند کرد و با آن بر سینه کعب زد و گفت : ای یهودی زاده! چه چیزی تو را بر نظر دادن در دین ما گستاخ کرده است!
پس ، عثمان به ابو ذر گفت : چه قدر مرا آزار می دهی! از جلوی چشمم دور شو ، که ما را آزار دادی .
پس از آن ، ابو ذر به سوی شام ، بیرون رفت .
معاویه به عثمان نوشت : گروه ها بر گرد ابو ذر جمع شده اند و می ترسم که آنها را بر ضدّ تو بشوراند . اگر نیازی به این مردم داری ، او را به سوی خود باز گردان .
عثمان نوشت که او را بیاورند . او را بر شتری سوار کرد که بر آن ، کجاوه ای زُمُخت و سخت بود . پنج نفر مأمور خشن ، او را تند و پیوسته می راندند ، تا آن که او را به مدینه آوردند ، در حالی که پوست ران هایش رفته بود و نزدیک بود که تلف شود . [ حتّی] به او گفته شد : تو از این محنت می میری .
گفت : هرگز نخواهم مرد تا آن که تبعید شوم . او همه آنچه را در آینده برایش پیش می آمد ، ذکر کرد و نیز این که چه کسی او را به خاک می سپارد .
عثمان ، چند روزی در منزلش به او رسیدگی کرد . سپس او بر عثمانْ وارد شد و دو زانو نشست و چیزهایی گفت و حدیث مربوط به فرزندان ابو عاص را باز گفت که : «[ آنان] چون به سی نفر برسند ، بندگان خدا را برده می کنند» ... . این در همان روزی بود که اموالِ بر جای مانده از عبد الرحمان بن عوف زُهْری را برای عثمان آوردند و تعداد کیسه ها [ده هزار درهمی] به اندازه ای فراوان شد که میان عثمان و یک آدمِ ایستاده را پر کرد .
عثمان گفت : من برای عبد الرحمان ، امید خیر دارم ؛ چون او صدقه می داد و مهمانداری می کرد و آنچه را نیز که می بینید ، به ارث نهاد .
کعب الأحبار گفت : ای امیر مؤمنان! درست گفتی .
ابو ذر ، عصای خود را بلند کرد و با آن بر سر کعب زد و در حالی که درد خویش را از یاد برده بود ، گفت : ای یهودی زاده! درباره مردی که مرده و این مال را بر جای نهاده است ، می گویی : خداوند ، خیر دنیا و آخرت را به او عطا کرده است. این را به طور قطعی به خدا نسبت می دهی، در حالی که من شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله می گوید : «خوشحال نمی شوم که بمیرم و به اندازه قیراطی بر جای نهم» .
عثمان به ابو ذر گفت : از جلوی چشمم دور شو .
ابو ذر گفت : به مکّه بروم؟
گفت : به خدا سوگند ، نه .
گفت : مرا از خانه پروردگارم باز می داری که در آن عبادت کنم تا بمیرم؟
گفت : آری ، به خدا سوگند .
گفت : به سوی شام [ بروم]؟
گفت : نه ، به خدا سوگند .
گفت : بصره؟
گفت : نه ، به خدا سوگند . شهر دیگری انتخاب کن .
ابو ذر گفت: نه، به خدا سوگند. جز آنچه برایت گفتم، جای دیگری را اختیار نمی کنم و اگر مرا در هجرتگاهم (مدینه) وا می نهادی ، هیچ شهر دیگری را نمی خواستم . اکنون مرا به هر شهری که می خواهی ، بفرست .
گفت : تو را به رَبَذه تبعید می کنم .
گفت : اللّه اکبر! پیامبر خدا راست گفت . او همه آنچه را با آن رو به رو می شوم ، به من خبر داد .
عثمان گفت : [ پیامبر صلی الله علیه و آله ] به تو چه گفته است؟
گفت : به من خبر داد که من را از مکّه و مدینه باز می دارند و در ربذه می میرم و گروهی که از عراق به حجاز می آیند ، دفن مرا عهده دار می شوند .
ابو ذر به دنبال شترش فرستاد و زنش (و برخی گفته اند : دخترش) را بر آن ، سوار کرد .
عثمان ، فرمان داد که مردم ، گِرد او را خالی کنند تا به ربذه برود و مروان ، او را روانه می کرد .
چون از مدینه بیرون رفت ، علی بن ابی طالب علیه السلام به همراه پسرانش (حسن و حسین علیهما السلام ) و برادرش عقیل و عبد اللّه بن جعفر و عمّار بن یاسر به بدرقه آمدند .
مروان ، اعتراض کرد و گفت : ای علی! امیر مؤمنان(عثمان) ، مردم را از این که با ابو ذر در مسیرش همراه شوند و به بدرقه اش بیایند ، نهی کرده است . اگر این را نمی دانستی ، آگاهت کردم .
علی علیه السلام با تازیانه به او حمله برد و بر میان دو گوش مرکبش زد و فرمود : «دور شو! خداوند ، تو را به آتش بیندازد!» و با ابو ذر ، روانه شد و او را بدرقه کرد و سپس با او وداع نمود و باز گشت .
چون علی علیه السلام خواست باز گردد ، ابو ذر گریست و گفت: خداوند، شما اهل بیت را رحمت کناد! ای ابو الحسن! هر گاه تو و فرزندانت را می بینم ، به یاد پیامبر خدا می افتم .
مروان از کار علی بن ابی طالب علیه السلام به عثمان شکایت کرد.
عثمان گفت : ای مسلمانان! من با علی چه کنم؟ فرستاده ام را از کاری که برای آن فرستاده بودم ، باز گردانده و این گونه کرده است . به خدا سوگند ، حقّش را کف دستش می گذاریم! چون علی علیه السلام باز گشت ، مردم به استقبال او آمدند و به او گفتند : امیر مؤمنان(عثمان) از تو به خاطر این که ابو ذر را بدرقه کردی ، خشمگین است .
علی علیه السلام فرمود : «خشم اسب از لگام است !» .
چون شب شد، [ علی علیه السلام ]نزد عثمان آمد. عثمان به وی گفت : چه چیزْ تو را وا داشت که با مروان ، این گونه کنی و چرا بر من گستاخی کردی و فرستاده و فرمانم را رد کردی؟
فرمود : «امّا مروان ، او جلوی من آمد تا مانع من شود و من ، مانع جلوگیری او شدم .
و امّا فرمانت ، آن را رد نکردم» .
عثمان گفت : آیا به تو خبر نرسیده بود که من مردم را از ابو ذر و بدرقه کردن او نهی کرده ام؟
علی علیه السلام فرمود : «آیا از آنچه به ما فرمان می دهی و ما اطاعت از خدا و حق را در خلاف آن می بینیم ، باید پیروی کنیم؟ به خدا سوگند که [ چنین ]نمی کنیم» .
عثمان گفت : خود را برای قصاص ، در اختیار مروان بنه .
فرمود : «چه قصاصی؟» .
گفت : بر میان دو گوش مرکبش زده ای و به او ناسزا گفته ای . پس او باید به تو دشنام بدهد و بر میان دو گوش مرکبت بزند .
علی علیه السلام فرمود : «امّا مرکبم ، این جاست . اگر می خواهد ، همان گونه که مرکبش را زده ام ، آن را بزند . و امّا من ، به خدا سوگند که اگر به من دشنام دهد ، تو را به مانند آن ، دشنام می دهم ، بی آن که در آن ، دروغ بگویم و من ، هیچ گاه جز حق نمی گویم» .
عثمان گفت : چرا به تو ناسزا نگوید ، در حالی که به او ناسزاگفته ای؟ به خدا سوگند ، نزد من ، تو از او برتر نیستی.
علی بن ابی طالب علیه السلام خشمگین شد و فرمود : «با من ، این گونه سخن می گویی ؟! و مرا با مروان ، برابر می سازی؟! به خدا سوگند ، من از تو برترم ، پدرم از پدرت و مادرم از مادرت برتر است و این شرافت و کرامت من است که نشان دادم . تو نیز شرافت خود را نشان بده» .
عثمان ، خشمناک گردید و صورتش سرخ شد . برخاست و داخل خانه اش شد و علی علیه السلام نیز باز گشت و خاندانش و [ نیز ]مردانی از مهاجران و انصار ، گِردش را گرفتند .
چون فردا شد و مردم به گِرد عثمان اجتماع کردند ، او نزد آنان از علی علیه السلام شکایت کرد و گفت : او بر من عیب می گیرد و عیبجویانِ مرا (2) نیز پشتیبانی می کند .
مردم ، پا در میانی کردند و آنان را صلح دادند .
علی علیه السلام به عثمان فرمود : «به خدا سوگند ، من جز به خاطر [ رضای] خدای متعال ، ابو ذر را بدرقه نکردم» . .
1- .دنباله آیه چنین است : «بلکه نیکوکار ، کسی است که به خداوند و روز واپسین و فرشتگان و کتاب خدا و پیامبران ، ایمان دارد و مال خود را با آن که دوستش دارد به خویشان و یتیمان و بینوایان و ماندگانِ در راه و گدایان و در بند ماندگان می بخشد» (بقره ، آیه 177) .
2- .منظور عثمان ، ابو ذر و عمّار بن یاسر و دیگران بودند .
ص: 166
. .
ص: 167
. .
ص: 168
. .
ص: 169
. .
ص: 170
. .
ص: 171
. .
ص: 172
. .
ص: 173
. .
ص: 174
. .
ص: 175.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف عن مسروق فی الوَلیدِ بنِ عُقبَهَ : إنَّهُ حینَ صَلّی لَم یَرِم (1)